#6 Niet voorspellen maar voorstellen
Anticiperen op wat we niet zien aankomen
Beste allemaal,
Welkom bij de zesde nieuwsbrief van Niemand die het ziet. In deze editie blikken we terug op onze meet-up in Nijmegen. Deze stond in het teken van toekomstgericht denken. Want hoe kunnen we ons voorbereiden op de onvoorspelbaarheid van digitale dreigingen en hybride oorlogsvoering?
En met het oog op de toekomst werd de zaal in Nijmegen ook gewaarschuwd vanuit Kyiv: ook hier in Nederland moeten we voorbereid zijn op het uitbreken van oorlog. Want je kunt het je niet voorstellen, totdat het te laat is.
Dit en veel meer in deze nieuwsbrief, met onderaan zoals altijd onze lees-, kijk,- en luistertips.
Wil jij ook bij een van onze meet-ups aanwezig zijn? Op 30 oktober staan we in theater Odeon in Zwolle en op 25 november vind je ons in Nieuwspoort, Den Haag! In Den Haag gaan we in gesprek met politici over wat het tijdperk van hybride oorlogvoering betekent voor politiek en samenleving.Nieuwe realiteit, nieuwe strategie
In de documentaireserie Niemand die het ziet ontdekken we een wereld die normaal verborgen blijft en waar het onderscheid tussen oorlog en vrede diffuus is. Met de bijeenkomsten in het land en deze nieuwsbrief willen we vooruit blijven kijken. Hoe beschermen we onze vrijheid en democratie nu de dreiging zo is veranderd?
Tijdens de meet-up in Nijmegen stond juist dit veranderende speelveld centraal. We gingen hierover in gesprek met Koen Aartsma, senior onderzoeker bij het Clingendael Instituut en hoofd van het Strategic Foresight Programma.
‘Strategic Foresight’ en het belang van voorbereid zijn op onzekerheid
Voor een overvolle zaal sprak Koen Aartsma over het belang van ‘strategic foresight’, oftewel strategisch vooruitdenken. Je gaat er hierbij vanuit dat de toekomst meervoud is. “De bandbreedte aan dreigingen is de laatste jaren sterk toegenomen, en daarom moeten we een breder spectrum aan scenario's verkennen dan voorheen” legt hij uit. We moeten dus ook rekening houden met scenario's die misschien minder waarschijnlijk lijken, maar wel een grote impact kunnen hebben op de samenleving. Dit principe wordt aangeduid als high impact, low probability.
Het probleem, benadrukt Aartsma, is dat beleidsmakers en politici nog steeds geneigd zijn om zich te concentreren op wat zij als 'het meest waarschijnlijke scenario' zien. "Maar in deze snel veranderende wereld is dat niet langer voldoende," waarschuwt hij. "We moeten stoppen met de drang om de toekomst te voorspellen en in plaats daarvan proberen verschillende toekomsten voor te stellen.”
In dit videofragment vertelt Aartsma hoe belangrijk het verleden is bij het denken over de dreigingen van de toekomst:
Aartsma pleit ervoor om heel verschillende expertises in te zetten bij het voorstellen van toekomstscenario’s. "Het is cruciaal om hier ook creatieve mensen bij te betrekken, mensen die buiten de kaders denken” zo zegt hij. “Met meerdere invalshoeken kunnen we het beste anticiperen op een toekomst die steeds minder voorspelbaar is.”
Een waarschuwing uit Kyiv
Een bijzonder moment tijdens de meet-up was de live-verbinding met Sevgil Musaieva, hoofdredacteur van de Oekraïense krant Ukrainska Pravda en een hoofdpersoon in de documentaireserie. Ze verschijnt op een groot scherm vanuit de redactie in Kyiv.
Musaieva wordt dagelijks geconfronteerd met de psychologische en fysieke dreigingen die voortkomen uit Russische cyberaanvallen en gerichte raketaanvallen. "I am exhausted," zegt ze, doelend op het mentale gevecht dat journalisten en haar Oekraïense landgenoten moeten leveren. Ondanks de persoonlijke verliezen—vrienden en collega's die overlijden—blijft ze vechten. Volgens haar is het simpelweg geen optie om op te geven.
Geleidelijke escalatie
Musaieva beschrijft de geleidelijke escalatie die Oekraïne heeft doorgemaakt: "Let wel," vertelt ze, "het begon ook bij ons met hybride oorlogsvoering. De aanvallen waren in eerste instantie puur politiek. Het waren informatiecampagnes en pro-Russische tv-zenders die Oekraïne in een kwaad daglicht wilden stellen en de overheid dom of onbetrouwbaar noemden. Daarna kwamen de cyberaanvallen die onze energiebedrijven platlegden en allerlei andere soorten hybride aanvallen.
Wat kunnen we in Nederland leren van de situatie in Oekraïne? Ook wij hebben nu immers te maken met hybride dreiging, zij het op veel kleinere schaal. Musaieva noemt het belang van ‘media literacy’ (nieuwswijsheid) en waarschuwt dat we de dreiging van desinformatie en buitenlandse beïnvloeding niet moeten onderschatten. Zodra we het opmerken, moeten we Russische desinformatie actief uit ons media-ecosysteem weren.
Musaieva vergelijkt Russische propaganda met klimaatverandering: “Het sijpelt door in de samenleving en de effecten worden op termijn steeds erger. En nu, nu zitten we midden in een gruwelijke, fysieke oorlog met bombardementen, tanks en ontelbare slachtoffers. Sinds de Tweede Wereldoorlog hebben we gedacht dat zulke wreedheid nooit meer zou voorkomen. Maar het kan wél, en je moet voorbereid zijn. Ik hoop dat het voor jullie nooit nodig zal zijn."
De veranderende rol van inlichtingendiensten
Tijdens het gesprek met Aartsma kwam ook de veranderende rol van geheime diensten zoals de AIVD en MIVD aan bod. Aartsma kent de inlichtingenwereld van binnenuit. Hij legde uit dat onze inlichtingendiensten nu veel meer actief zijn in het ‘voorfront’. Bij de meeste dreigingen die we in Nederland zien gaat het niet om tanks of granaten, maar om nieuwe dreigingen zoals cyberaanvallen, spionage en sabotage. Omdat deze dreigingen vaak van buitenlandse geheime diensten komen, zijn onze eigen diensten de enige instanties met de expertise en middelen om daar adequaat op te reageren, aldus Aartsma.
Op de vraag of politiek en samenleving zich voldoende bewust zijn van die veranderende rol van de inlichtingendiensten - en van de risico’s die het met zich meebrengt dat zij meespelen op het wereldtoneel - antwoordt Aartsma dat daar nog geen goed antwoord op is gevonden. In het videofragment hieronder spreekt hij over het zoeken naar een nieuw evenwicht tussen het belang van transparantie enerzijds en de noodzaak om het werk van de inlichtingendiensten geheim te houden anderzijds.
Aartsma vindt dat we het in ieder geval moeten hebben over een verbetering in de informatievoorziening aan de Commissie voor de Inlichtingen- en Veiligheidsdiensten in de Tweede Kamer (in de volksmond vaak de ‘Commissie Stiekem’ genoemd).
Lees-, kijk- en luistertips
In het regeerprogramma van het nieuwe kabinet wordt ruim aandacht besteed aan hybride oorlogsvoering. “Geopolitieke spanningen leiden tot verhoogde militaire en hybride dreigingen: staten voeren cyberaanvallen en fysieke sabotageacties uit, plegen moordaanslagen, en stelen waardevolle kennis en technologie. Ook zijn er diverse staten die bijvoorbeeld door onze politieke besluitvorming of hun diasporagemeenschappen (heimelijk) proberen te beïnvloeden,” zo valt te lezen op pagina 95 van het regeerprogramma. Wat volgt is een analyse van dreiging en de aankondiging van nieuw beleid: o.a. meer geld voor de inlichtingendiensten en een landelijke informatiecampagne.
Hoe zorgen we dat desinformatie en beïnvloeding het vertrouwen in onze democratie niet verder kunnen ondermijnen? In een eerdere meet-up benadrukte Haroon Sheikh, lid van de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid, het belang van het behandelen van de digitale wereld als een 'normaal deel' van de economie. Dat wil zeggen: dat je sociale media en A.I. toepassingen niet zomaar de wereld in kunt gooien zonder te testen wat de gevolgen kunnen zijn van het gebruik ervan. Een uitgebreid artikel in de Financial Times gaat hier dieper op in en pleit voor een toezichthouder zoals die ook bestaat voor het goedkeuren van (nieuwe) medicijnen.
Als je op zoek bent naar diepgravende analyses over geopolitieke ontwikkelingen, militaire strategieën en de impact van hybride oorlogsvoering, dan is War on the Rocks een aanrader. Deze verzameling artikelen en podcasts wordt verzorgd door insiders uit het veld—van academici tot oud-militairen—en geven onderbouwde inzichten in de complexe wereld van internationale veiligheid.
Journalisten uit meer dan zes landen hebben in een uitzending van Pointer, blootgelegd hoe Russische schepen systematisch onze wateren bespioneren. Deze schepen (vaak militair bemand) worden ingezet om kritieke infrastructuur in de Oost- en Noordzee in kaart te brengen, zoals gaspijpleidingen, datakabels en windparken. Het onderzoeksteam decodeerde meer dan duizend onderschepte morse-berichten en analyseerde locatiedata van tientallen verdachte vaartuigen.
Dank voor het lezen van de nieuwsbrief! Heb je tips voor een volgende editie, deel ze vooral! En we hopen jullie allemaal te zien bij één van de volgende meet-ups.
Niemand die het ziet is een productie van The Other Room en BNNVARA. Het impacttraject wordt mede mogelijk gemaakt door het Gieskes-Strijbis Fonds, Stichting Democratie en Media en het NPO-fonds.