#7 Van noodpakketten naar beleid: de politiek aan zet
Tweede Kamerleden in gesprek tijdens meet-up Den Haag en de presentatie van ons 'Niemand die het ziet' boek met 11 inzichten
Beste lezers,
Het zal jullie niet ontgaan zijn: de afgelopen maand kwam het besef van dreiging en hybride oorlogsvoering plotseling wel héél dichtbij. Minister-president Schoof adviseerde om noodpakketten aan te schaffen en NAVO-baas Rutte waarschuwde dat we ons geestelijk moeten voorbereiden op oorlog. Precies in deze context van hybride oorlogsvoering kwamen wij op 25 november samen in een volle zaal in Nieuwspoort, Den Haag voor de zevende meet-up van Niemand die het Ziet.
Met Kamerleden Barbara Kathmann (GroenLinks-PvdA), Jesse Six Dijkstra (NSC) en Hanneke van der Werf (D66) doken we diep in de impact van hybride dreigingen op onze democratie. Centraal stond de vraag: hoe behouden we democratische controle en het vertrouwen van burgers in deze nieuwe realiteit? Maar we bleven niet hangen in zorgen alleen: de focus lag ook op oplossingen, concrete acties en de vraag wat er nú moet gebeuren.
Tijdens deze avond lanceerden we ook ons boek '11 inzichten uit de schimmige wereld van hybride oorlogsvoering'. Hierover meer in deze nieuwsbrief. Wel kunnen we alvast verklappen dat onze trouwe nieuwsbrief-abonnees in het nieuwe jaar een cadeau krijgen. 🎁 🎊
En zoals altijd sluiten we af met speciaal voor jullie geselecteerde lees-, kijk- en luistertips.
Den Haag worstelt met nieuwe realiteit
Het gebeurt niet vaak in Den Haag: drie Kamerleden van verschillende partijen die direct tot overeenstemming komen. Maar op 25 november zijn Kathmann, Six-Dijkstra en Van der Werf het unaniem eens: Nederland zit gevangen in een schemergebied tussen oorlog en vrede.
Volgens Kathmann kunnen we niet in dat schemergebied blijven hangen: "De dreigingen zijn heel anders dan we gewend zijn," zegt ze. "Het is niet een oorlog zoals we die kennen met fronten, en daarom gaan de systemen die we hebben afgesproken voor een officiële oorlogssituatie niet in werking; we kunnen dus ook niet terugvallen op de regels van het oorlogsrecht.” Wanneer mag je 'terugslaan' als je wordt aangevallen en op welke manier? Six-Dijkstra pleit voor waakzaamheid en zegt dat we niet naïef moeten zijn over wat er om ons heen gebeurt. Van der Werf: "We moeten beseffen wat er speelt en ons daar nu op instellen en niet achteraf.” In het volgende fragment spreken Six Dijkstra en Van der Werf over de vraag of Nederland voldoende paraat is als het gaat om hybride oorlogsvoering en wat het Nederlandse antwoord erop zou moeten zijn.
De veranderende rol van de inlichtingendiensten
Deze nieuwe realiteit wordt nog complexer nu de rol van inlichtingendiensten verandert. Door digitale oorlogsvoering opereren zij vaker aan de frontlinie van internationale conflicten. Maar we hebben niet met elkaar afgesproken hoe ver we daarbij precies wel en niet willen gaan.
Hanneke van der Werf zegt: “We weten heel goed wat we defensief mogen en willen. Maar offensieve keuzes gaan er ook aankomen.” Denk aan het uitschakelen van vijandige servers of het 'terugslaan' op hackaanvallen. Of de vraag of Nederlandse inlichtingendiensten zouden mogen meedoen aan een operatie zoals die in Libanon, waarbij Israëlische diensten op afstand duizenden piepers en portofoons van Hezbollah-leden tot ontploffing brachten, met veel burgerslachtoffers als gevolg. “En op dat terrein is er eigenlijk vrijwel nog niets aan wetgeving of regels”, aldus van der Werf.
Dat ook Nederlandse diensten slagkracht hebben in het internationale speelveld, wordt duidelijk in een fragment uit de documentaireserie. Amos Yadlin, oud-generaal en voormalig hoofd van de Israëlische militaire inlichtingendienst, spreekt uit ervaring: hij was zelf betrokken bij ingrijpende cyberoperaties. Zijn oordeel over de Nederlandse diensten is verrassend lovend:
Stel dat Nederlandse diensten in de toekomst vaker bij grote geopolitieke operaties betrokken zouden raken - wie bepaalt dan of dat mag? Barbara Kathmann is stellig: "Nu hebben we dat mandaat niet precies gegeven. Dat zijn wel heel veel stappen te ver en daar moet de Kamer echt veel meer in positie over worden gebracht.”
Daarbij gaat het ook om de samenstelling en werkwijze van de zogenoemde 'Commissie Stiekem' (officieel: Commissie voor de Inlichtingen- en Veiligheidsdiensten). Op dit moment worden alleen de fractievoorzitters (van de vijf grootste partijen) geïnformeerd over geheime operaties, en niet de Kamerleden die zich met een specifiek dossier als veiligheid en defensie bezighouden. "Als woordvoerder ga je soms over zaken waarvan je weet dat alleen je fractievoorzitter het weet - en die kun je daar niet over uithoren, want er is een geheimhoudingsplicht," zegt Van der Werf. "Maar op het moment dat oorlogsvoering niet alleen meer in het fysieke domein zichtbaar is, moet je ook de onzichtbare dilemma's kunnen wegen."
Juist omdat Nederland capabele inlichtingendiensten heeft, wordt het dilemma tussen nationale veiligheid en publieke transparantie steeds urgenter. Kathmann: "Er moet meer democratisch toezicht en controle zijn - meer mensen die vragen kunnen stellen." Six Dijkstra, die zelf vijf jaar bij de AIVD werkte, nuanceert: "Je mag als inlichtingendienst geen grote hackoperatie uitvoeren zonder dat de minister en de toezichthouder ervan weten. En dat toezicht moeten we serieus nemen. Tegelijkertijd is het goed dat er operaties in het geheim plaatsvinden, want een te grote openbaarheid zet de veiligheid van Nederland op het spel.”
Verborgenheid en vertrouwen
Het is een uitdagend dilemma. Verborgenheid is noodzakelijk voor het werk van de inlichtingendiensten bij het beschermen van onze veiligheid en democratie. Maar teveel verborgenheid - het uitblijven van een gesprek over de kaders waar binnen wordt geopereerd - kan soms ook op gespannen voet staan met het vertrouwen van burgers in het handelen van de overheid, juist omdat ook onze vijanden op dat wantrouwen inspelen.
Kathmann vindt dat dit dilemma aandacht verdient bij de aankomende herziening van de Wet op de inlichtingen- en veiligheidsdiensten (Wiv). Deze wet, die voor het laatst in 2017 werd aangepast, bepaalt wat de AIVD en MIVD wel en niet mogen doen. Moderner toezicht en meer transparantie waar dat kan, zijn volgens haar essentieel voor het behoud van vertrouwen. Kijk hier haar pleidooi:
Van serie naar publicatie: onze 11 inzichten
Ook op deze avond: de presentatie van het boek'11 inzichten uit de schimmige wereld van hybride oorlogsvoering'. Met deze publicatie deelt het team van Niemand die het Ziet de beste inzichten die zijn opgedaan tijdens het impacttraject, de gesprekken in de meet-ups en input van slimme experts. Denk aan Finlands vooroplopende ‘whole of society aanpak’ voor de weerbaarheid tegen hybride dreigingen tot het belang van openheid en vertrouwen in een tijd waarin de waarheid steeds vaker onder vuur ligt.
We zijn de serie begonnen om het onzichtbare zichtbaar te maken," zegt producent Reijer Zwaan bij de overhandiging aan de Kamerleden. "Want weerbaarheid kan pas bestaan als mensen zich ergens bewust van zijn. En je kunt je pas ergens bewust van zijn als je het ziet." Het is geen dik boek, maar een handzaam boekje," vertelt producent Ester Gould. "Tijdens de research voor de serie en alle impact-bijeenkomsten hebben we zoveel geleerd over mogelijke oplossingen. Die oplossingen zijn geen onderdeel van de serie, daarin laten we de nieuwe dreigende realiteit zien, maar we willen ze wel heel graag delen.”
📕 Goed nieuws voor onze nieuwsbrief-abonnees: jullie krijgen de publicatie in het nieuwe jaar in je inbox! 📕
Concrete plannen
Sinds de bijeenkomst in Den Haag vorige maand zijn er een aantal concrete stappen gezet. Tijdens de meet-up kondigen Van der Werf en Six Dijkstra aan dat ze hun krachten willen bundelen voor een motie over content-moderatie op sociale media. Die motie is inmiddels ingediend én aangenomen door de Tweede Kamer. De motie roept de regering op te onderzoeken of er minimumvereisten kunnen komen voor het aantal Nederlandstalige content-moderatoren bij grote sociale mediaplatforms.
Dit is belangrijk voor het tegenaan van online desinformatie en beïnvloeding. "We moeten niet alleen leunen op de nieuwe Europese Digital Services Act,"(De Europese wet tegen desinformatie en illegale content) zegt Van der Werf. "We willen als Nederland zelf kijken: wat voor mogelijkheden zijn er? Welke partijen zijn er? Welke datacentra zijn er?" Een belangrijke stap, zeker nu bijvoorbeeld X (voorheen Twitter) slechts één Nederlandstalige moderator in dienst heeft.
Ook op internationaal niveau wordt actie ondernomen. Naast de NAVO-top in 2025 wordt er op initiatief van Van der Werf ook gekeken of er een internationale cybertop kan plaatsvinden in Den Haag. Een top dus die zich richt op de onzichtbare dreiging. Dit megacongres over cybersecurity en hybride dreigingen kreeg brede steun in de Kamer.
Lees-, kijk-en luistertips
Anders Fogh Rasmussen, oud-secretaris-generaal van de NAVO, waarschuwt in de Financial Times voor de toenemende kwetsbaarheid van Europese infrastructuur. In het artikel "Europe's critical infrastructure is becoming dangerously vulnerable" legt hij uit hoe onze zwakke plekken in kaart worden gebracht. Volgens Rasmussen moeten we niet alleen lessen trekken uit de Oekraïense ervaring met infrastructurele aanvallen, maar ook dringend meer investeren in de bescherming van onze vitale voorzieningen.
Bij angst voor een crisis is het voor veel mensen een reflex om als eerste aan zichzelf te denken. Maar of dat zo slim is? Het artikel ‘Waarom je in een crisissituatie meer nodig hebt dan een noodpakket’ - in Trouw is een pleidooi voor dat we in crisistijd ook onze blik naar buiten moeten richten. Juist het investeren in sociale contacten, samenwerking maar ook emotionele voorbereiding, geven ons de grootste overlevingskans mocht het ooit tot een noodsituatie komen.
Als je nog dieper wil duiken in de wereld van desinformatie en complotten, luister dan naar de BBC-podcastserie "The Coming Storm", een achtdelige serie die laat zien hoe complottheorieën niet alleen de Amerikaanse politiek maar ook het vertrouwen in democratie wereldwijd onder druk zetten. Het tweede seizoen is pas verschenen!
Bedankt voor het lezen van onze nieuwsbrief! Tot volgend jaar. We wensen we jullie hele fijne feestdagen toe!
Niemand die het ziet is een productie van The Other Room en BNNVARA. Het impacttraject wordt mede mogelijk gemaakt door het Gieskes-Strijbis Fonds, Stichting Democratie en Media en het NPO-fonds.
We zijn te bereiken op niemanddiehetziet@theotherroom.nl